Në shekullin XIX, pas pavarësisë së Greqisë (1821–1830), shumë udhëtarë evropianë — francezë, anglezë, gjermanë — vizituan Greqinë me pritshmëri romantike: të shihnin pasardhësit e helenëve të lashtë, me bukuri “klasike”, si në skulpturat greke.
Kur ata panë një popull që nuk fliste greqisht, pra një përzierje etnike (shqiptarë, arvanitë, vllehë, sllavë etj.), u zhgënjyen. Shumë nuk kuptonin që Greqia e re ishte një shoqëri shumëetnike, jo “e pastër helene
Fragmenti i paraqitur nga Edmond Rreth, i cili përshkruan Greqinë dhe banorët e saj në shekullin XIX, pasqyron më shumë se një vështrim etnografik: ai shpalos mënyrën se si udhëtarët evropianë të kohës perceptonin Ballkanin dhe popujt e tij në dritën e paragjykimeve kulturore, racore dhe estetike të epokës. Vërehet qartë se përshkrimet e autorit janë të mbushura me kontraste midis idealit klasik të Greqisë së lashtë dhe realitetit të Greqisë së re, e cila në atë periudhë sapo kishte dalë nga sundimi osman dhe kishte një përbërje të gjerë etnike e kulturore.
Në tekst përmendet se Athina, vetëm një çerek shekulli më parë, kishte qenë një “fshat shqiptar” dhe se shqiptarët përbënin pjesën më të madhe të popullsisë së Atikës. Kjo nuk është thjesht një figurë letrare, por një e dhënë historike: në fillimet e shtetit modern grek, një pjesë e konsiderueshme e popullsisë së Greqisë së Jugut ishin arvanitë, shqiptarë ortodoksë që kishin ruajtur gjuhën dhe traditat e tyre. Megjithatë, për udhëtarët perëndimorë të shekullit XIX, ky realitet përbënte një zhgënjim të thellë. Ata vinin në Greqi me pritshmërinë për të gjetur pasardhësit e drejtpërdrejtë të helenëve të lashtë, me tipare fizike dhe shpirtërore “klasike”, si ato të statujave të Venusit apo Apolonit. Kur përballeshin me popullsi shqiptare, vllehe, sllave apo turke, ndienin një ndarje të thellë midis mitit që kishin ndërtuar dhe realitetit që gjenin.
Ky kontrast shpjegon edhe tonin përçmues ndaj grave të Athinës, të cilat autori i përshkruan si “të shëmtuara, me hundë të gjera, këmbë të sheshta dhe bel të keqformuar”. Përshkrime të tilla nuk burojnë nga një vëzhgim objektiv, por nga standardet estetike dhe paragjykimet gjinore të kohës. Në shekullin XIX, bukuria e gruas shpesh përdorej si metaforë për “fisnikërinë” ose “vlefshmërinë” e një kombi. Kështu, duke mohuar bukurinë e grave athinase, udhëtari në fakt mohon edhe “pastërtinë” dhe “autenticitetin” e popullit grek të ri. Për më tepër, fakti që Athina kishte qenë një fshat shqiptar e bën autorin të kërkojë te ky element arvanitas arsyen e “shëmtisë” dhe “rënies së tipit grek”, gjë që dëshmon për një qëndrim nënçmues ndaj shqiptarëve dhe një përpjekje për t’i përjashtuar ata nga narrativi helen.
Në thelb, teksti i Edmond Reth-it (ose i burimit prej nga ai e ka përshtatur) është një dokument tipik i orientalizmit perëndimor në shekullin XIX. Ai tregon mënyrën se si Evropa Perëndimore krijonte një “tjetër” ballkanik – një hapësirë të afërt gjeografikisht, por të konsideruar ende “të prapambetur”, “jo të pastër”, “përzierje racash e kulturash”. Në këtë kuptim, paragjykimi ndaj grave shqiptare nuk është urrejtje personale, por një shfaqje e ideologjisë kulturore të kohës, e cila kërkonte të ndante botën në qendra të qytetërimit dhe periferi të vonuara.
Prandaj, ky fragment ka vlerë jo për saktësinë e tij etnografike, por për mënyrën se si na ndihmon të kuptojmë procesin e ndërtimit të identiteteve kombëtare dhe perceptimeve kulturore në shekullin XIX. Ai na kujton se historia e Greqisë moderne nuk mund të ndahet nga prania dhe ndikimi i elementit shqiptar, ashtu siç nuk mund të ndahet nga përpjekjet e Evropës për ta “rimallëkuar” Greqinë sipas modeleve të lashtësisë klasike.
Në këtë dritë, kritika ndaj grave “shqiptare” të Athinës nuk është veçse një pasqyrë e ndjenjës së huaj që kishte Evropa ndaj realitetit të saj të lindor — një përpjekje për të imponuar një ideal estetik dhe kulturor mbi një popullsi që në të vërtetë përfaqësonte shumë më tepër se një mit klasik: një përzierje të gjallë dhe të vërtetë të Ballkanit.
_________________________
Edmond Reth (1838–1885), një shkrimtar dhe gazetar francez që botoi më 1854 librin e famshëm
“La Grèce contemporaine” (Greqia e sotme)
“Greqia dhe grekët e ditëve të sotme – Nga Edmond Reth,
