Ushtari dhe autori alsasian, Samson Cerfbeer de Médelsheim (c. 1777-1826), lindi në Strasburg (Francë) rreth viteve 1777-1780. Ai ishte i afërm i filantropit të pasur Herz Cerfbeer de Médelsheim (1730-1793), i cili punoi për përmirësimin e statusit të komunitetit hebraik në Strasburg. Samson Cerfbeer çoi një jetë aventuriere si mercenar, duke shërbyer në vende të ndryshme. Fillimisht shërbeu si kolonel në ushtrinë e Napoleonit, por më pas e braktisi këtë shërbim për, siç thuhet, shkak të ndjenjave të tij anti-bonapartiste. Për këtë arsye u dënua me burg, por arriti të arratisej në Kostandinopojë, në vitin 1803, ku konvertoi në Islam, u martua me një grua turke dhe ndryshoi emrin në Ibrahim Manzour. Gjatë shërbimit të tij në Perandorinë Osmane, mori pjesë në luftërat kundër forcave serbe në Bosnje. Nga viti 1814 e deri më 1817, ndodhej në oborrin e Ali Pashë Tepelenës në Janinë, ku shërbeu si këshilltar ushtarak. Në vitet e mëvonshme, nën emrin e tij mysliman, botoi në gjuhën frënge një histori të gjerë për Ali Pashën e rrëzuar nga pushteti, kryesisht bazuar në përvojën e tij personale. Kjo vepër mban titullin: Mémoires sur la Grèce et l’Albanie pendant le gouvernement d’Ali-Pacha [Kujtime mbi Greqinë dhe Shqipërinë gjatë qeverisjes së Ali Pashës], në Paris më 1827, dhe përmban 512 faqe. Ai kreu vetëvrasje në Paris në vitin 1826, prandaj nuk pati mundësi të shohë të botuar librin për të cilin e kujton historia. Në këtë vepër, Cerfbeer na ka lënë një përshkrim interesant, por aspak lavdërues për shqiptarët – ashtu siç i ka njohur gjatë qëndrimit të tij në vend.
Situata është krejt ndryshe sa i përket Shqipërisë, sepse ky vend dhe banorët e tij të egër janë shumë pak të njohur për Evropën e qytetëruar, megjithëse, nga të gjitha provincat që përbëjnë Perandorinë Osmane, Shqipëria është më afër Evropës së krishterë. Rreziqet që i kanosen çdo të huaji, veçanërisht çdo evropiani që udhëton mes shqiptarëve barbarë; anarkia që ende e përfshin këtë vend, i cili mezi e njeh autoritetin e sulltanit; vështirësitë e mëdha që shkaktohen nga rrugët e këqija, të rrezikshme dhe të pakëndshme që gjithmonë kalojnë nëpër male dhe gryka; mungesa e urave mbi shumicën e lumenjve; bandat e shumta të hajdutëve; tirania dhe mizoria e shumë bejlerëve që shkretojnë vendin nga një skaj në tjetrin; prirja e natyrshme e shumicës së shqiptarëve për grabitje, dhunë, pabesi dhe vrasje; sjellja e vrazhdë, egërsia dhe pisllëku i tepërt i gjithë kombit; vështirësitë që shkakton idioma e tyre e shëmtuar e barbare, e pamundur për t’u mësuar në mënyrë rutinore pasi nuk ka alfabet; mungesa e industrisë dhe varfëria që vjen si pasojë, duke ofruar pak mundësi për tregti – këto janë arsyet që kanë bërë që shumica e njerëzve kureshtarë dhe e tregtarëve të qëndrojnë larg. Ndër ata që udhëtuan në Shqipëri gjatë dhjetë viteve të fundit të sundimit të Ali Pashës – periudhë gjatë së cilës mund të udhëtohej me siguri të plotë – ishin disa që në të vërtetë ishin në gjendje të vëzhgonin vendin dhe banorët e tij. Këta banorë janë ndër më dyshuesit, më mosbesuesit, më të ashprit dhe më arrogantët që mund të paramendohen dhe, për më tepër, urrejnë gjithçka që nuk është shqiptare. Si pasojë, ata nuk janë aspak shoqërorë apo të komunikueshëm.
Ndër pak gjërat e shkruara mbi Shqipërinë, për aq sa di unë, është vetëm vepra e shkëlqyer e zotit de Pouqueville ajo që plotëson plotësisht kërkesat e atyre që përpiqen të mësojnë gjithçka që duan të dinë rreth këtij populli dhe vendit ku ai jeton. Por, informacioni i hollësishëm i dhënë nga ky dijetar dhe vëzhgues i aftë kërkonte disa vëllime (janë pesë sosh). Kjo ka bërë që çmimi i shitjes të jetë shumë i lartë për shumicën e njerëzve që dëshirojnë ta blejnë veprën. Dua të vë në dukje gjithashtu se unë mbërrita në oborrin e Ali Pashës vetëm disa muaj pas largimit të zotit de Pouqueville, kështu që kam qenë dëshmitar okular i ngjarjeve që kanë ndodhur që nga ajo kohë. Po ashtu, jam në gjendje të publikoj hollësi për të cilat, për shkak të pozitës sime në oborrin e Ali Pashës, vetëm unë isha në dijeni. Nuk mund ta fsheh faktin se mund të ketë një njëfarë nxitimi, nga ana ime, për të mbledhur merita pas korrjeve të zotit de Pouqueville. Për këtë, i lutem lexuesit për mirëkuptim dhe mbështetem në një thënie orientale: “A duhet vallë ne, që kemi shijuar ndriçimin e diellit, të përçmojmë dritën e zbehtë të një llambe?”
Për të gjitha arsyet e paraqitura më sipër, më duket se një hyrje e shkurtër mbi pozitën gjeografike të Shqipërisë dhe mbi zakonet e banorëve të saj nuk do të ishte e papërshtatshme në fillim të këtyre kujtimeve.
Shqipëria, që në turqisht quhet Arnautllëk dhe në shqip Shkiperi, kufizohet në Veri me Malin e Zi, Bosnjën dhe Serbinë; në Lindje me Maqedoninë; në Jug me sanxhakët e Janinës dhe Artës; dhe në Perëndim me detet Jon dhe Adriatik. Ajo shtrihet nga Veriu në Jug, nga 42º 20’ deri në 39º 12’, dhe nga Perëndimi në Lindje nga 16º 15’ deri në 18º 25’ në lindje të meridianit të Parisit. Këtu do të flas vetëm për Shqipërinë e mirëfilltë, pa përfshirë krahinat e Maqedonisë dhe Greqisë që u pushtuan nga Ali Pasha, për të cilat do të flas më poshtë kur të trajtoj çështjen e popullsisë. Prandaj, kthehem tani te Shqipëria. […]
Qytetet kryesore të Shqipërisë që nuk u pushtuan nga Ali Pasha ndodhen në pjesën veriore të vendit. Këto janë: Shkodra (Scutari), Durrësi [Durazzo], Ulqini/Ulcinj [Dulcigno], Tivari [Antivari], Kruja [Croya], Dibra e Sipërme dhe Dibra e Poshtme. Ai sundon mbi Tiranën [Tiranna], të cilën e pushtoi gjatë qëndrimit tim pranë tij, Elbasanin [Elbassan], Beratin [Berath], Vlorën [Avlôna], Dukatin [Dukâtez], Këlcyrën [Klissura], Tepelenën [Tepeleni], që është vendlindja e Ali Pashës, Përmetin [Premitti], Leskovikun [Lexôviko], Konicën [Konitza], Gjirokastrën [Argyro-Castro], Libohovën [Libokhovo], ku banon motra e Ali Pashës, Delvinën [Delvino], Filatin/Filiates [Filâtez], Konispolin, Paramithinë, Margaritin dhe Pargën, të cilën anglezët ia shitën atij ndërsa isha me të.
Shqipëria nuk mund të konsiderohet një vend i pasur sa i përket prodhimeve që dalin nga territori i saj. Produktet kryesore janë: misri, elbi, orizi i kuq që konsumohet brenda vendit, duhani i shkëlqyer i grirë, shumë i kërkuar në gjithë Turqinë dhe madje edhe në Siri e Egjipt, liri, kërpi dhe druri për ndërtimin e anijeve. Në pjesën jugore të vendit, pranë bregdetit, kultivohen portokaj, limona, shegë dhe fiq e rrush të thatë të shijshëm. Meqë toka në pjesën tjetër të vendit është më e përshtatshme për rritjen e deleve dhe dhive, atje ka tufa të panumërta. Leshi i tyre përdoret kryesisht brenda vendit. Ajo që mbetet eksportohet me përfitim nga vendasit. E njëjta gjë vlen edhe për lëkurat e deleve dhe dhive. Porti më i përdorur për eksport është ai i Vlorës, i vendosur ndërmjet gjerësisë gjeografike 39º dhe 40º. Përgjatë bregdetit, deti ofron korale, dhe duket se ka një sasi të leverdishme prej tyre, sepse peshkatarë napolitanë të koraleve vijnë çdo vit për të lidhur një marrëveshje me Ali Pashën, sipas së cilës ata i paguajnë atij gjashtëdhjetë mijë franga për të drejtat ekskluzive. Gjithashtu, i japin atij të drejtën të zgjedhë falas pesëdhjetë pjesë koralesh sipas dëshirës së tij. […]
Në Shqipëri ka disa fshatra të banuara nga të huaj, të cilët janë disi më pak të egër se vendasit. Secili nga këta fshatra është i banuar vetëm nga një grup etnik. Për shembull, gjenden fshatra me ilirë, serbë, vllahë, bullgarë, grekë dhe turq. Secila nga këto koloni ruan gjuhën e vet dhe madje mban diçka nga veshjet e veta tradicionale dhe zakonet primitive. Burrat e këtyre fshatrave zakonisht mësojnë shqipen, pasi kanë kontakte dhe u nevojitet për tregti. Por, gratë flasin vetëm gjuhën e tyre amtare, sipas vendit nga i cili ka ardhur kolonia. Edhe pse nuk kam kaluar shumë kohë në këtë vend për të studiuar fizionominë e këtyre popujve, mund të dalloj lehtësisht një ilir, një bullgar, një vllah apo një grek nga një shqiptar i pastër, sepse këta të fundit kanë karakteristika të veçanta fizike. Kokat e tyre janë të vogla dhe kanë formë ovale të tërhequr nga poshtë, gjë që nuk përputhet me idenë tonë për bukurinë. Balli i tyre është i ngushtë dhe i sheshtë, vetullat të holla dhe të përcaktuara mirë, sytë e vegjël janë të kaltër ose gri dhe kanë një shikim depërtues. Hundët janë të holla dhe pak të lakueshme, buzët të holla, mjekra e theksuar dhe faqet e dala. Flokët janë ngjyrë gështenjë ose biondë. Që në fëmijëri, barku u shtrëngohet me rripa dhe lidhëse, një zakon që e ndjekin deri në vdekje. Pasojë e kësaj është që mishi u fryhet mbi bark. Kjo duket e shëmtuar kur i sheh në hamame [banjot turke], ku veshin vetëm një peshtemal, një peshqir deri në gjunjë i lidhur rreth belit. Ecja e shqiptarëve, veçanërisht e atyre që e konsiderojnë veten të rëndësishëm, është qesharake. Ata mbajnë pjesën e sipërme të trupit të anuar në një anë dhe nxjerrin pjesën e poshtme të shpinës prapa. Duke e bërë këtë vazhdimisht, u bëhet e natyrshme dhe, kur ecin, mendojnë se duken madhështorë, duke lëkundur ijët majtas e djathtas në çdo hap. Sa më i lartë të jetë statusi dhe dinjiteti i një personi, aq më shumë ecën kështu. Ata me rangun më të lartë, siç janë Muhtar Pasha, djali i madh i Ali Pashës, Omer Bej Vrioni që më vonë u bë pashë dhe komandon një trupë ushtrie kundër kryengritësve grekë, dhe Tahir Abazi shefi i policisë së Ali Pashës, shfaqnin të njëjtat lëvizje edhe mbi kalë.
Populli shqiptar ndahet në katër fise të dallueshme, secili prej të cilëve ndahet në fara, një fjalë arabe që do të thotë “ndarje, degëzim.” Njësia njëjës e fjalës është farë. Këtu do të merrem vetëm me këto katër fiset kryesore.
Gegët
Gegët jetojnë në pjesën më veriore të Shqipërisë, në krahinat e Scutarit (Shkodrës), Ulqinit, Durrësit, Elbasanit, Tiranës, Krujës dhe Dibrës. Anëtarët e këtij fisi janë më pak të pistë se pjesa tjetër e shqiptarëve. Ata dallohen nga pjesa tjetër e vendit edhe për formën dhe ngjyrën e veshjeve të tyre, të cilat, me shumë pak përjashtime, janë gjithmonë me ngjyrë të kuqe të errët. […]
Gegët janë më të fortët ndër shqiptarët dhe janë kalorës të mirë dhe këmbësorë të shkëlqyer, ndërsa shqiptarët e tjerë janë të mirë vetëm si këmbësorë. Anëtarët e këtij fisi janë myslimanë sunitë, jashtëzakonisht të përkushtuar, shumë të ashpër dhe mizorë. Ata reagojnë menjëherë ndaj çdo çështjeje që prek nderin e tyre. Janë pafundësisht më shoqërorë dhe më pak të vrazhdë se pjesa tjetër e kombit. Turqit i nderojnë ata duke i quajtur osmanlinjtë e Shqipërisë. Ata kanë një mospëlqim të thellë ndaj fiseve të tjera. Ndër gegët, ka shumë të krishterë të ritit katolik romak që veten e quajnë latinë, emër me të cilin i quajnë edhe myslimanët. Ata nuk fyhen lehtë, sepse kanë mësuar të fitojnë respektin e myslimanëve përmes sjelljes së ndershme, të sinqertë dhe paqësore. Këto vlera kanë sjellë respekt për mënyrën e tyre të qetë të jetesës. Krahina e Krujës, e cila është nën vartësinë e Pashës së Shkodrës (Scutari), është pothuajse e banuar tërësisht nga të krishterë latinë, të cilët janë ndryshe shqiptarë për nga gjuha dhe zakonet. Ata e quajnë veten latinë vetëm për shkak të fesë së tyre që e njeh Papën në Romë. Duhet t’i paraqesim siç janë. U mungojnë shumica e të metave që e kanë bërë popullin shqiptar një nga më të përçmuarit në tokë. Latinët ose Mirditorët (ky është një tjetër emër që e pranojnë me dëshirë) janë, përgjithësisht, njerëz të respektuar që merren me punët e veta, pra me tregti dhe bujqësi. Ata dinë si të mbrohen nga sulmet, por asnjëherë nuk janë agresorë. Janë njerëz të thjeshtë, të devotshëm, por pa supersticionet qesharake me të cilat besimtarët shizmatikë [ortodoksë] të fesë greke e kanë shtrembëruar krishterimin. Latinët apo mirditorët mbështesin njëri-tjetrin, në mënyrë që nëse kryefamiljari pëson një fatkeqësi që rrezikon ekzistencën e tij, bashkëbesimtarët i vijnë në ndihmë. Ata mbajnë armë për të mbrojtur tokën e vet. Myslimanët i pranojnë me dëshirë në radhët e tyre ushtarake, sepse e dinë që mund të mbështeten tek ata dhe se këta të fundit nuk janë kurrë tradhtarë. Ali Pasha, i cili kishte një repart të kalorësve gegë në shërbim të vet, kishte gjithashtu një repart të veçantë latinësh të komanduar nga krerët e tyre fetarë, nën urdhrat e komandantit të përgjithshëm geg. Ky repart i latinëve ishte pa dyshim më i miri në ushtrinë e Ali Pashës. Unë mora përsipër të vëzhgoja sjelljen e tyre në situata të ndryshme dhe gjithmonë i pashë si njerëz të ndershëm, besnikë dhe njerëzorë.
Ndër gegët hasen një numër i madh tregtarësh të pasur, si myslimanë, ashtu edhe latinë, të cilët kanë lidhje shumë të gjera tregtare. Tregtarë të këtij kombi gjenden gjithmonë në Trieste, Venecie dhe madje edhe në Leghorn [Livorno], dhe më është siguruar se ata i zhvillojnë veprimet tregtare me ndershmëri të madhe. Udhëtimet që bëjnë drejt pjesëve të qytetëruara të Evropës, pa e zbehur aspak fanatizmin fetar të myslimanëve apo krenarinë e tyre, dhe pa korruptuar moralin e thjeshtë të latinëve apo afeksionin e të dy grupeve për vendin, kanë ndihmuar për të zbutur sadopak ashpërsinë e natyrshme të tyre. Ata kanë mësuar pak italisht dhe kanë sjellë disa ide shoqërore, sidomos latinët, të cilët në Itali kanë më shumë kontakte me shtëpitë tregtare dhe shpesh me rende fetare. Në krahinat e Krujës dhe Oroshit ndodhen disa kuvende me shumë priftërinj, dhe mund ta siguroj lexuesin se ata sillen në mënyrë shembullore dhe për t’u marrë si model. Të gjithë anëtarët e klerit, si laikë ashtu edhe fetarë, jetojnë nga frytet e punës së tyre fizike dhe atë që u tepron nga puna dhe mundi ua japin të varfërve. Disa misionarë italianë të Urdhrit të Shën Françeskut arrijnë në Mirditë herë pas here dhe, për të qenë i drejtë, duhet të them se nga ato që kam dëgjuar, këta klerikë kanë sjellje të patëmetë dhe të lavdërueshme. Veprimtaria e tyre ndihmon në zbutjen e zakoneve të ashpra të mirditorëve.
Gegëria është ajo që shqiptarët quajnë të gjitha krahinat e ndryshme të banuara nga gegët dhe që janë nën administrimin e Pashës së Shkodrës (Scutari), me përjashtim të rrethit të Elbasanit që i nënshtrohen Ali Pashës.
Toskët
Toskët [Toskas], vendi i të cilëve përfshin Mallakastrën [Malacastra], Beratin, Myzeqenë [Mosakia], Përmetin, Tepelenën, Gjirokastrën dhe Këlcyrën, zënë Shqipërinë e mesme dhe jetojnë në Jug të gegëve. Shqiptarët këtë krahinë e quajnë Toskëri [Toscari]. Ajo është e banuar nga më të poshtrit dhe më të pabesët ndër shqiptarët. Janë më pak trima dhe më shumë krenarë. Ky fis është më i shumti në numër dhe zotëron aq territor sa edhe ai i gegëve, por janë më të dobët në çdo drejtim. Janë më të ulët se gegët për nga morali, forca fizike dhe qytetërimi.
Një numër i madh i toskëve myslimanë janë ndjekës të Aliut, dhëndrit të Muhamedit, ashtu si persët. Ky sekt, që quhet shiit ose alevit, konsiderohet si heretik nga myslimanët e sektit sunit që përbëjnë të gjithë myslimanët e Turqisë Evropiane dhe, në përgjithësi, të Perandorisë Osmane. Familja mbretëruese është pra e detyruar të ndjekë mësimet e sunitëve. Shqiptarët që ndjekin Aliun shihen me tmerr dhe neveri nga të gjithë myslimanët sunitë të cilët, nga ana tjetër, përçmohen nga alevitët të cilët i quajnë ata Muawiyah [Muavije], për shkak të kalifit me këtë emër që sundoi në Damask dhe që iu kundërvu me sukses dhëndrit të Profetit. Kam dëgjuar toskët në rrugët e Janinës teksa u jepnin bukë qenve në pazare dhe i quanin ata muavije. Anëtarët e këtij sekti tosk nderojnë shumë këta dervishë dogmatikë dhe të gjithë janë të përfshirë në një ose disa prej urdhrave të ndryshëm të këtyre dervishëve shëtitës. Mund të zgjerohem më shumë për këtë temë duke shtuar informacion mbi doktrinën dhe moralin e këtyre dervishëve, disa prej të cilëve të mahnitin me guximin dhe paturpësinë e tyre. I kam njohur mirë kur iu bashkova, për kureshtje, urdhrit dervish Rufai në vitin 1817. Ulematë, pra priftërinjtë myslimanë dhe dijetarët e ligjit islam, urrehen nga alevitët. Muhtar Pasha, djali i madh i Ali Pashës, është shpallur haptas si ndjekës i këtij sekti, dhe ka arsye të forta për të dyshuar se edhe i ati i tij ndante të njëjtat besime, ndonëse për arsye politike kurrë nuk e pranoi këtë publikisht. Për më tepër, Ali Pasha ka lindur dhe është rritur në Tepelenë, prej fisit tosk. Do të ishte pra e pazakontë që ai të mos ishte ndikuar nga mësimet e rrezikshme të përhapura nga këta dervishë që prishin moralin publik.
Toskët e krishterë, që janë pothuajse sa myslimanët në numër, janë ndjekës të Kishës Greke dhe njihen si shizmatikë. Janë të ngjashëm me bashkëbesimtarët e tyre grekë për nga fanatizmi dhe supersticionet qesharake, por morali i tyre nuk është aspak më i mirë. Madje, ata janë banorët më të poshtër dhe më të ligj të të gjithë planetit. Ata me siguri i tejkalojnë bashkatdhetarët e tyre myslimanë për nga fama e keqe dhe poshtërsia. Kushdo që, si unë, ka pasur kohë për t’i vëzhguar, do të arrijë në përfundimin se feja e tyre nuk ka asnjë funksion tjetër veç përhapjes së urrejtjes kundër kujtdo që nuk ndan besimin e tyre, dhe ndalimit të ngrënies së mishit të mërkurave dhe të premteve, si dhe gjatë ditëve të shumta e të gjata të agjërimit. Përtej kësaj, ata nuk kanë asnjë virtyt dhe asnjë cilësi që të kompensojë të gjitha mangësitë dhe veset e karakterit të tyre të shëmtuar.
Toka e toskëve është e denjë për një popull kaq të neveritshëm. Toka është mjaft shterpë, e mbushur me kodra shkëmbore dhe male të larta që janë të zhveshura dhe të pafrytshme. Nuk ka mjaft për të ushqyer banorët, të cilët detyrohen të marrin pjesë të misrit – që është ushqimi i tyre kryesor – nga krahinat fqinje. Për shkak të mungesës së bujqësisë, ata i drejtohen rritjes së deleve dhe dhive, leshin e të cilave e përdorin për veshje dhe produktet e qumështit i konsumojnë për ushqim. Duhani rritet me mjaft sukses në disa pjesë të Toskërisë. Ky dhe leshi i tufave të tyre janë të vetmet produkte që ky vend ka për të ofruar për eksport.
Labët
Labët [Lapes] jetojnë në një krahinë të quajtur Labëri, një territor malor i vendosur ndërmjet Toskërisë në Veri dhe Lindje, Çamërisë në Jug dhe Detit Adriatik në Perëndim. Anëtarët e këtij fisi janë më të pistët dhe më të vrazhdët e gjithë kombit shqiptar – dhe ky nuk është aspak ekzagjerim. Padituria e tyre tejkalon çdo imagjinatë. Ata prej tyre që e quajnë veten myslimanë, dinë vetëm që janë turkço (turq). Nuk e njohin as fjalën mysliman, dhe nuk dinë asgjë mbi fenë islame, të cilën madje e shtrembërojnë edhe në shqiptim. Ata që pretendojnë të jenë të krishterë e quajnë veten kaur (nga fjala turke gavur, që do të thotë “i pafe”). Ata bëjnë shenjën e kryqit me tre gishta, nga e djathta në të majtë, siç praktikohet në kishat shizmatike greke. Kjo është gjithçka që këta malësorë të egër dhe shtazarakë dinë për fetë e veta, pas të cilave nuk janë veçanërisht të lidhur. Shpesh ndodh që familje të tëra, madje edhe fshatra të tëra, kalojnë në fenë islame thjesht për të shpëtuar nga taksa e kokës, e quajtur haraç, të cilën jomyslimanët janë të detyruar ta paguajnë, edhe pse shuma është mjaft modeste – tre grosh e gjysmë për shtresën e varfër. Kjo përbën ekuivalentin e dy frangave e gjashtëdhjetë e dy centimëve në vit për burrat e rritur. Gratë dhe fëmijët përjashtohen. Në vitin 1818, ndërsa unë ndodhesha në Janinë, Ali Pasha urdhëroi që banorët e një fshati të krishterë në Labëri të konvertoheshin në fenë islame. Nuk e di arsyen pse tirani e ndërmori këtë veprim kundër bindjeve të tyre, por e di që asnjëri prej tyre, përfshirë edhe priftin, nuk e kundërshtoi urdhrin. Madje, askujt nuk i bëri përshtypje që duhej të bëheshin synet. Ali Pasha u dërgoi një imam (prift mysliman) nga Janina për t’iu mësuar fenë islame, dhe në shtëpinë e Mehmed Efendiut, administratorit të pashait, ku qëndroja unë, më treguan se djali i ish-priftit dhe dy djemtë e kryeplakut të fshatit ishin marrë aty për të mësuar fenë islame dhe për të shërbyer si pengje, në mënyrë që të sigurohej sinqeriteti i konvertimit të etërve të tyre. Fëmijët e tjerë të atij fshati u shpërndanë ndër familjet kryesore myslimane të Janinës për të njëjtin qëllim.
Një ditë, fola me një lab, i cili kishte lindur i krishterë dhe ishte konvertuar në mysliman së bashku me gjithë familjen e vet. Si arsye për konvertimin, më tregoi se kishte kaluar në vështirësi gjatë viteve të fundit – ngrica, sëmundje të bagëtive, probleme shëndetësore, gjoba etj. Ai ishte lutur te Jezusi, te nëna e tij, te Shën Nikolla dhe te disa shenjtorë të tjerë, por pa asnjë rezultat. Ai dhe familja e tij vendosën se kishte ardhur koha të kërkonin ndërmjetësimin e Muhamedit dhe, që nga ajo kohë, ai ishte lehtësuar nga të gjitha vështirësitë. Kështu, të gjithë vendosën të viheshin nën mbrojtjen e tij dhe të konvertoheshin në atë fe. Kjo kishte edhe një përparësi shtesë: nuk kishte më nevojë të shpenzonte para për të blerë qirinj të vegjël që kërkonin shenjtorët e krishterë dhe që kurrë nuk ishin të mjaftueshëm për ta. Si njeri i varfër, ai nuk mund të përballonte qirinj të mirë. Por, Muhamedi, përkundrazi, e mbronte falas. Me një bindje të thellë dhe të sinqertë, ky lab më tregoi në mënyrë naive për këto arsye. I përmenda këtu vetëm për të treguar nivelin e padijes në të cilin jetojnë këta njerëz – në prag të Evropës së qytetëruar.
Labët janë të përçmuar në mënyrë të përgjithshme, madje edhe nga shqiptarët e tjerë. Ata janë shumë mendjelehtë për të qenë të këqij si fiset e tjera, por vrazhdësia e tyre e tepruar dhe pisllëku i neveritshëm i bëjnë të padurueshëm. Ata shpesh kryejnë vrasje dhe përdhunime thjesht nga budallallëku, ndërsa shqiptarët e tjerë e bëjnë nga zemërimi apo veset. Ali Pasha ka arrestuar dhe masakruar qindra prej tyre, sepse janë të gjithë hajdutë – si për shkak të shtysave të tyre të pakontrollueshme të natyrshme, ashtu edhe për shkak të varfërisë së skajshme. Por, kjo nuk ka ndihmuar në përmirësimin e këtyre kafshëve në formë njeriu, megjithëse mezi ka ndonjë familje labe pa ndonjë anëtar të vrarë për krime të tilla me urdhrat e tmerrshëm të Ali Pashës. Më është thënë se labët vjedhin edhe mes turmave që mblidhen për të parë ekzekutimin e të afërmve apo vëllezërve të tyre. Ata nuk mund të përmbahen nga vjedhja, të cilën e bëjnë për motivet më të ulëta.
Fjala lab përdoret si sharje nga të gjithë shqiptarët që nuk i përkasin këtij fisi. Vetë ata nuk preken nga fyerje të tilla dhe nuk u bëhet vonë, për sa kohë nuk i rrahin apo nuk ua joshin gratë. Martesat ndërmjet myslimanëve dhe të krishterëve janë shumë të shpeshta në këtë fis – domethënë, burrat myslimanë martohen me gra të krishtera, por nuk lejohet që një burrë i krishterë të martohet me një grua myslimane.
Çamët
Çamët jetojnë në pjesën jugperëndimore të Shqipërisë. Toka e tyre quhet Çamëri. Ajo kufizohet në Veri dhe Veriperëndim me territorin e labëve, në Lindje me rrethin e Janinës, në Jug me rrethin e Artës dhe në Perëndim me detin. Në këtë rajon ekziston një enklavë e quajtur Suli, e banuar nga suliotë që janë të gjithë të krishterë, por jo grekë. Ata janë shqiptarë në gjuhë, zakone dhe origjinë. Ata kanë reputacion për trimëri dhe fatkeqësi. Fisi çam përbëhet nga myslimanë shumë të zellshëm të sektit sunit dhe një dervish do të rrezikonte jetën e vet në Çamëri. Burrat këtu janë të egër, jashtëzakonisht fanatikë dhe të interesuar vetëm për pavarësinë dhe lirinë e tyre. Ata janë energjikë në karakter, por kanë tendencë për anarki dhe kjo është ajo që ata kuptojnë me liri. Me shumë durim, ata duruan zgjedhën e Ali Pashës, i cili i trajtoi ata me më shumë konsideratë sesa toskët dhe labët. Fisi i tyre ofron shumë ulema (priftërinj myslimanë dhe ekspertë ligjorë). Çamët janë përgjithësisht të gjatë dhe kanë kryesisht flokë të zinj. […]
Vëzhgime të përgjithshme mbi shqiptarët
Shqiptarët besojnë se e kanë prejardhjen nga një fis arab i quajtur Arnabud, i cili ishte dëbuar nga Arabia gjatë luftës civile që shpërtheu atje për shkak të Aliut, dhëndrit të Muhamedit. Ata e mbështesin këtë pohim mbi faktin se emri që turqit u japin shqiptarëve është Arnaut. Por, kjo nuk është e vërtetë, pasi emri që shqiptarët i japin gjuhës së tyre është Shqip. Për më tepër, fizionomia, gjuha, zakonet dhe mënyra e jetesës së tyre nuk kanë asgjë të përbashkët me popujt arabë. Është e mundur që shqiptarët të pohojnë një prejardhje të tillë për shkak të krenarisë kombëtare, duke besuar – ashtu si myslimanët nga të gjitha vendet – se Arabia është toka më fisnike, pasi Profeti, dishepujt e tij, kalifët dhe të gjithë evliatë (shenjtërit myslimanë) ishin arabë.
Poligamia praktikohet rrallë nga myslimanët shqiptarë, sepse varfëria nuk u lejon të mbajnë disa gra. Megjithatë, gruaja e vetme që marrin për bashkëshorte nuk është për t’u pasur zili. Ndër myslimanët dhe ndër të krishterët, si tek të gjithë popujt e egër, e gjithë puna e rëndë dhe lodhja – si në shtëpi, ashtu edhe në arë – u bie për hise këtyre krijesave të mjera. Megjithatë, ato janë tërheqëse, me tipare vitale dhe shikime plot ndjeshmëri, por puna e lodhshme në shtëpi dhe në fusha ua zbeh hijeshinë që në moshë të re. Ato veshin bluza të qëndisura prej mëndafshi ose leshi, në ngjyrë të katër ose të kuqe, që kanë një pamje të këndshme. Fesi i tyre (kapelë e kuqe) është zbukuruar me para (monedha të vogla turke), dhe me monedha të tjera prej argjendi ose dukati, nëse kanë mundësi. Përveç kësaj, janë po aq të ndotura sa burrat, dhe të gjithë – të dyja gjinitë – lëshojnë një erë shumë të pakëndshme, madje edhe prijësit më të lartë. Kjo ndodh sepse rrallëherë ndërrojnë rrobat. Të varfrit i mbajnë rrobat veshur derisa t’u bien prej trupi. Por, meqë rroba është e trashë, kjo ndodh vetëm pas dy ose tre vitesh.
Mbulesat e kokës së tyre, që fillimisht janë të kuqe, përfundojnë duke marrë një ngjyrë gështenjë të errët për shkak të djersës dhe papastërtisë, por ajo që u jep atyre një erë veçanërisht të keqe është manteli që e quajnë kepe. Ky mantel, rroba e të cilit është e punuar nga gratë, është një veshje prej leshi me lesh të gjatë dhie në anën e brendshme. Ato gjenden në ngjyrë të bardhë, kafe ose të zezë, në varësi të ngjyrës origjinale të leshit. Arti i ngjyrosjes së rrobave është i panjohur për ta. Kjo kepe u shërben si mantel gjatë ditës dhe si mbulesë për gjumë natën. Përndryshe, ata flenë me rrobat e trupit, duke hequr vetëm këpucët dhe armët. Meqë ulen në tokë kudo që ndalojnë për të biseduar, manteli zvarritet në baltë, në pleh, dhe shpesh qëndron në tokë sepse e përdorin për t’u ulur mbi të. Meqë qëndron lirshëm mbi supe, bie lehtësisht me çdo lëvizje. Kjo veshje është po aq e shëmtuar sa është e rëndë dhe e papërshtatshme për t’u mbajtur. […]
Shqiptarët i rruajnë kokat, ashtu si edhe popujt e tjerë orientalë, por me një ndryshim: ata lënë një tufë flokësh në pjesën e pasme të kokës që nuk pritet kurrë. Gjatësia e saj valëvitet në erë. Është e rrallë të shohësh një shqiptar me mjekër. Vetëm ulematë gegë dhe çamë, si dhe ata që janë kthyer nga pelegrinazhi në Mekë, mbajnë mjekër goati [cjapi]. Por, mustaqet janë të përhapura dhe të detyrueshme, si në gjithë Orientin. Te toskët, shumica e dervishëve janë pa mjekër, gjë që shkakton skandal të madh mes dervishëve në pjesët e tjera të Turqisë. Sa për labët, ata nuk kanë ulema, as dervishë, as haxhinj (pelegrinë në Mekë).
Shtëpitë janë keq të ndërtuara dhe keq të mobiluara. Nuk durohet të qëndrosh në to gjatë dimrit për shkak të tymit që bëhet edhe më i padurueshëm pasi ata nuk shqetësohen të sigurojnë dru të thatë gjatë verës. Ata i presin drutë vetëm kur u duhen. Si pasojë, janë të njoma kur i hedhin në zjarr. Meqë nuk kanë oxhakë, tymi mund të dalë vetëm përmes çarjeve të mureve, të cilat nuk suvatohen kurrë, ose përmes vrimave në çati. Dritaret nuk kanë xhama dhe mbyllen nga brenda me kanata. Në dimër, për të mbyllur hapjen, përdorin një copë letër ose një leckë të vjetër. Ky vend ka qenë në një gjendje të përhershme anarkie derisa Ali Pasha arriti, hap pas hapi, ta vendoste nën kontrollin e vet dhe t’i nënshtronte banorët. Mënyra se si ndërtojnë shtëpitë është vazhdimësi e zakoneve të tyre barbare. Shtëpitë nuk ndërtohen pranë njëra-tjetrës si në vendet e tjera. Çdo shtëpi ndërtohet në distancën më të madhe të mundshme nga fqinjët dhe, sa më shumë të jetë e mundur, në një pozicion të ngritur, prej nga mund të mbrohet me pushkë. Çdo shtëpi është një lloj fortese ose strehimi mbrojtës, me hapësira të ngushta për pushkë që shërbejnë si dritare. Shumicën e kohës, ato janë të mbyllura dhe hapen vetëm gjatë luftimeve. Hyrja në këto shtëpi ndodhet rreth dymbëdhjetë deri pesëmbëdhjetë këmbë mbi tokë dhe mund të futesh brenda vetëm përmes një shkalle e cila tërhiqet brenda gjatë natës – dhe madje edhe gjatë ditës nëse ka konflikt të armatosur. Disa shtëpi kanë edhe bedena, madje edhe disa minare të xhamive janë me bedena. Të gjitha fshatrat (nëse mund të përdoret ky term për këto vendbanime të shpërndara që nuk kanë rrugë të mirëfillta), si dhe qytetet në lartësi, janë ndërtuar duke pasur në mendje mbrojtjen.
Shtëpitë e mjera dhe të ndotura të shqiptarëve gëlojnë nga parazitët e çdo lloji. Për ta thënë shkurt, njeriu torturohet në çdo mënyrë, pa pasur asgjë për të treguar. E konsideroja si thjesht torturë po të ftohesha për të qëndruar në ndonjë shtëpi gjatë shërbimit tim. Në dimër kisha nevojë për strehim për shkak të motit, por në verë gjithmonë preferoja të flija jashtë, nën pemë dhe larg vendbanimeve njerëzore.
Shqiptarët ushqehen shumë keq dhe nuk kanë aspak larmi në vaktet e tyre, të cilat përbëhen nga misri, veçanërisht një lloj i quajtur kuruman, dhe produkte qumështi. Djathërat e tyre kanë një shije të tmerrshme dhe janë shumë të kripur. Konsumojnë shumë presh, hudhra dhe qepë. Vetëm në raste të veçanta lejojnë veten të hanë mish, i cili përbëhet gjithmonë nga një dhi e pjekur ose një dele e pjekur që sillet në tavolinë në një copë të vetme. Të gjithë shqyejnë mishi në copa me gishtat e tyre të ndotur. Nuk kanë thika, as pirunë, as pjata e as tasa. Këtë mish të pjekur e quajnë koçe, dhe është vakti më madhështor që njohin, veçanërisht kur i shtojnë miell dhe vezë me gjalpë. Në mjerimin e tyre, nuk njohin as pataten. Kjo vjen nga refuzimi i tyre kokëfortë për çdo gjë të re. Unë solla patate për vete nga Korfuzi dhe i shpërndava ndër anëtarë të fiseve të ndryshme. Pasi i provuan dhe i binda për shijen e mirë që kishin, ua shpjegova përdorimet e shumta që patatja ka në gatim. U dhashë gjithashtu udhëzimet e sakta për mënyrën e mbjelljes dhe kultivimit të saj. Ata premtuan – madje u betuan – se do t’i mbillnin dhe do të kujdeseshin për to, por nuk doli asgjë nga kjo. Myslimanë dhe të krishterë, gegë, toskë, labë dhe çamë – asnjëri nuk e pranoi vërtet idenë. Disa prej atyre që u dhashë patate dhe që dukeshin më pak të egër se të tjerët, e arsyetuan veten kur i qortova, duke thënë se shqiptarët nuk duhet ta ulin veten duke ngrënë si frankët (evropianët) – veçanërisht duke ngrënë ushqime që fshihen nën tokë – sikur preshi dhe qepët e tyre të rriteshin nëpër pemë!
Shqiptarët nuk hanë shumë kur janë në shtëpi apo kur ushqehen jashtë me shpenzime të veta. Gjërat ndryshojnë, megjithatë, kur janë të ftuar në sofrën e dikujt tjetër. Aty shfaqin një lakmi të menjëhershme dhe të habitshme, veçanërisht për mish, me të cilin mbushin barkun. Janë shumë të rezervuar sa i përket pijeve. Edhe pse të gjithë myslimanët, toskët dhe labët, pinë verë dhe raki – ashtu si të gjithë të krishterët në Shqipëri – është jashtëzakonisht e rrallë të shohësh dikë të dehur. Kjo është një gjë shumë e mirë, duke marrë parasysh sa të egër dhe të rrezikshëm janë nga natyra dhe faktin që të gjithë burrat, madje edhe djemtë, mbajnë armë në brez. Ata nuk ndahen kurrë nga armët dhe, kur flenë, i mbajnë armët në kokë të shtratit ose pranë trupit. Ka edhe nga ata që flenë me armët në brez. […]
Shqiptarët e konsiderojnë veten si kombin më të parë në botë dhe i përçmojnë si turqit, ashtu edhe evropianët. Një nga zbavitjet e tyre të preferuara është të keqtrajtojnë, mashtrojnë apo ofendojnë të huajt që vizitojnë vendin e tyre. Ata kanë këngë të quajtura bukovala, të cilat gjithmonë kanë të bëjnë me trimëritë e vetë këngëtarit ose të krerëve të tij fisnorë. E gjitha është marrëzi dhe mburrje, një rrëfim mizorish, pabesish dhe padrejtësish, ku lavdërojnë veten dhe e teprojnë në këngë që janë aq monotone sa të fusin në gjumë. Ata kanë vetëm një melodi për të gjitha këngët e tyre, refreni i së cilës, pas çdo vargu, është “iô, ôh, ôh,” që e zgjatin sa më shumë të munden derisa t’u mbarojë fryma. Nëse dikush do të donte ta shkruante këtë melodi (e quaj melodi në njëjës sepse kanë vetëm një), do t’i mjaftonin pesë nota, përfshirë një diez; domethënë, melodia është në Do major ose La minor, dhe “iô, ôh, ôh”-ja përfundimtare është gjithmonë në Sol major. Mënyra e tyre e të kënduarit është duke bërtitur me sa zë që kanë, dhe shumë shpesh disa prej tyre mblidhen, ulen në rreth dhe këndojnë njëzëri, aq fort sa ua lejojnë mushkëritë. Është një muzikë e tmerrshme. Ata luajnë në një lloj kitare primitive, ndonjëherë prej druri, ndonjëherë e përbërë nga gjysma e një kungulli të zbrazur, mbi të cilën shtrihen një ose më shumë tela. Nuk mund të pritet ndonjë harmoni prej saj, sepse instrumenti është po aq barbar sa vetë muzikantët.
Shqiptarët janë bjeshkatarë të shkëlqyer dhe ngjisin kodra e male me shumë lehtësi, duke mbajtur pushkët mbi supe. Ata dinë të qëllojnë me saktësi me këtë armë, por u duhen disa minuta për ta ngarkuar dhe për të marrë shenjë. Janë plotësisht të padisiplinuar dhe luftojnë me dinakëri dhe jo me trimëri. Duken sikur janë të lindur për pritë malore, por rrallë guxojnë të përballen në fushë të hapur, ku nuk qëndrojnë gjatë. Lakmia dhe pamundësia për të fituar para në vendin e tyre të mjerë i kanë shtyrë të braktisin Shqipërinë dhe të kërkojnë fatin nëpër botë, në shërbim të të gjithë pashallarëve të Perandorisë Osmane. Megjithatë, është e pamundur të mbështetesh te ta, sepse i braktisin oficerët e tyre sapo ndihen të pakënaqur – pikërisht në momentin më të papërshtatshëm, pra kur një ekspeditë sapo ka nisur ose në prag të një beteje. Por, pashallarët janë të kënaqur t’i kenë ashtu siç janë, sepse kushtojnë shumë më pak sesa trupat turke, si për paga ashtu edhe për ushqim.
Dashuria për paranë është pasioni më i madh i shqiptarëve, për të cilët çdo mjet është i justifikueshëm për ta fituar atë. Ata kanë një shprehje të zakonshme: “Ai që nuk di të vjedhë nga të tjerët, nuk e meriton as atë që ka.” Për ta, të fitosh para dhe të vjedhësh janë thuajse e njëjta gjë.
Nevoja dhe lakmia i shtyjnë shumë shqiptarë të shpërngulen në Kostandinopojë dhe në qytetet e mëdha të Turqisë evropiane, ku ushtrojnë profesione si: kasap, punonjës hamami, murator dhe shitës kukurecësh për mace. Gjatë qëndrimit të tyre jashtë, ata jetojnë në koprraci dhe varfëri të skajshme, dhe sapo të kenë mbledhur disa qindra franga, kthehen në atdhe për të jetuar në përtaci dhe qejfe, pa ndonjë mendim tjetër përveçse të dalin për gjueti – që do të thotë t’i zënë pusi ndonjë udhëtari të pafat për ta vrarë pabesisht dhe për t’ia grabitur sendet, ose për të vrarë ndonjë armik në befasi.
Zbavitjet më paqësore të tyre janë: të tymosin llullën, të këndojnë me të madhe, të flenë në diell, dhe të kërkojnë morrat e shumtë që mbipopullojnë trupin dhe rrobat e tyre. […]
Gjuha shqipe nuk ka asgjë të përbashkët me turqishten apo greqishten, megjithëse disa fjalë të këtyre dy gjuhëve kanë hyrë në shqip, më së shumti nga turqishtja. Në dialektin gegë nuk ka asnjë fjalë greke. Në përgjithësi, janë shumë pak fjalë të huaja të përvetësuara. Shqipja shqiptohet në mënyrë hundore, me një “a” të zgjatur, që është mjaft e pakëndshme për veshin e huaj. Për shembull, ata shqiptojnë pasha si pânshâ dhe Ali si Anli. Të gjitha diftongjet e gjuhës frënge ekzistojnë në shqip, madje edhe “u”-ja franceze. Ka disa dialekte në këtë gjuhë barbare, por ato janë aq të ndryshme nga njëra-tjetra, saqë gegët në Veri të largët dhe çamët në Jug të skajshëm mezi e kuptojnë njëri-tjetrin.
Gjuha shqipe nuk ka alfabet. Myslimanët e shkruajnë me alfabet turk (pra, arabisht), ndërsa të krishterët me alfabet grek. Ka rajone të vendit ku mund të gjenden vetëm një ose dy priftërinj myslimanë dhe po aq të krishterë që dinë të shkruajnë një letër – përjashtim bëjnë çamët myslimanë, ku shumë burra kanë ndjekur karriera si ulema (klerikë dhe juristë). Ndër labët, nuk ka askënd që di të lexojë apo të shkruajë.
Në të gjitha dialektet shqiptare, kjo gjuhë quhet Shkip, vendi quhet Shkipëri dhe populli Shkipetar.
Në këtë gjuhë ka një numër të konsiderueshëm fjalësh frënge dhe latine, dhe akoma më shumë fjalë me etimologji nga latinishtja apo frëngjishtja. /Telegrafi/
___________
